Wolontariat w organizacjach pozarządowych

Przepisy nakładają na korzystającego, czyli organizację, określone obowiązki wobec wolontariuszy. Muszą m.in. ponosić na ich rzecz określone wydatki. Zasady współpracy należy określić w umowie potocznie określanej jako porozumienie wolontariackie.

Stronami porozumienia są:

korzystający, czyli w tym przypadku organizacja, która zamierza nawiązać współpracę z wolontariuszem;

wolontariusz, czyli osoba fizyczna, która ochotniczo i bez wynagrodzenia wykonuje świadczenia na zasadach określonych w ustawie o działalności pożytku publicznego.

Wolontariusze dokonują świadczeń w zakresie, w sposób i w czasie określonych w porozumieniu zawartym z korzystającym.

Trzeba zatem:

ostrożnie określać postanowienia porozumienia, kierując się przede wszystkim przepisami ustawy o działalności pożytku publicznego;

pamiętać, że wolontariusz to osoba fizyczna, która ochotniczo i bez wynagrodzenia wykonuje świadczenia na zasadach określonych w ustawie (art. 2 pkt 3 ustawy o działalności pożytku publicznego).

W jednym z wyroków Sąd Najwyższy rozstrzygał przypadek, gdy wolontariusz wykonywał pracę na rzecz pozwanej organizacji, podlegając jej kierownictwu, w miejscu i czasie przez nią wyznaczonych, w systemie zmianowym wymagającym ścisłej organizacji pracy. W wyroku stwierdzono: „Praca ta była świadczona za wynagrodzeniem (comiesięczną „zapomogą”), co potwierdza tezę o pozornym charakterze umowy wolontariatu, skoro wolontariuszem (...) jest tylko osoba, która ochotniczo i bez wynagrodzenia wykonuje świadczenia na zasadach (…) określonych [w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie]. Poza tym (…) była ona wykonywana na ryzyko pozwanego i miała charakter ciągły, co spełnia kolejne cechy stosunku pracy i pozwala uznać, że miały one w rozważanej umowie charakter przeważający” (wyrok SN z 5 maja 2010 r., sygn. akt I PK 8/10).

Porozumienie powinno zawierać:

1)wskazanie stron umowy,

2)określenie czynności wykonywanych przez wolontariusza,

3)czas obowiązywania porozumienia oraz wskazanie miejsca wykonywania czynności,

4)określenie obowiązków korzystającego (m.in. zapewnienie odpowiednich warunków pracy, ubezpieczenie wolontariusza, zasady rozliczeń z wolontariuszem itp.),

5)określenie obowiązków wolontariusza (m.in. zachowanie tajemnicy co do informacji związanych z działalnością organizacji, określenie dodatkowych obowiązków itp.),

6)postanowienia dotyczące rozwiązania porozumienia, np. okres wypowiedzenia, określenie okoliczności uzasadniających rozwiązanie porozumienia bez wypowiedzenia itd.

7)zasady odpowiedzialności za ewentualne szkody.

Wzór. Porozumienie wolontariackie

Porozumienie o świadczenie usług przez wolontariusza

zawarte dnia ………… w Warszawie między:

1. Fundacją „X” z siedzibą w …………………., reprezentowaną przez Prezesa Zarządu ………………, zwaną dalej Korzystającym,

2. a Janem Kowalskim, legitymującym się dowodem osobistym ………………………., zamieszkałym w ……………………………, zwanym dalej Wolontariuszem.

Korzystający oświadcza, że jest podmiotem, na rzecz którego mogą być wykonywane świadczenia wolontariackie, zgodnie z art. 42 ust. 1 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie.

§ 1

1. Korzystający powierza wykonanie Wolontariuszowi, a Wolontariusz dobrowolnie podejmuje się wykonania na rzecz Korzystającego następujących czynności:

a) ………………………………………………………,

b) ………………………………………………………,

2. Wymienione czynności będą wykonywane w obecności wyznaczonego opiekuna oraz w sposób przez niego określony.

3. Wolontariusz oświadcza, że posiada kwalifikacje niezbędne do wykonywania wymienionych czynności.

§ 2

1. Porozumienie zostaje zawarte na czas określony, tj.: ……………………

2. Jako miejsce wykonywania czynności ustala się siedzibę Korzystającego.

§ 3 

1. Wolontariusz zobowiązuje się wykonywać uzgodnione czynności osobiście, za których wykonanie nie otrzyma wynagrodzenia.

§ 4

Korzystający zobowiązuje się:

a) zapewnić Wolontariuszowi bezpieczne i higieniczne warunki wykonywania przez niego świadczeń,

b) ubezpieczyć wolontariusza od następstw nieszczęśliwych wypadków,

c) zapewnić wolontariuszowi ubezpieczenie zdrowotne,

d) niezbędne koszty ponoszone przez Wolontariusza, związane z wykonywaniem świadczeń na rzecz Korzystającego na podstawie przedkładanych zestawień kosztów.

§ 5 

Wolontariusz zobowiązuje się:

a) dokonywać podróży i wyjazdów, jeśli będzie to niezbędne w celu prawidłowego wykonania świadczenia, a Korzystający pokrywa, na zasadach dotyczących pracowników, koszty podróży i diet Wolontariusza,

b) do zachowania w tajemnicy informacji, które uzyskał w związku w wykonywaniem świadczeń na rzecz Korzystającego dotyczących przede wszystkim danych osobowych beneficjentów i klientów Korzystającego.

§ 6 

1. Porozumienie może być rozwiązane przez każdą ze Stron z dwutygodniowym wypowiedzeniem.

2. Porozumienie może być też rozwiązane przez każdą ze Stron bez wypowiedzenia z ważnych przyczyn.

3. Za ważne przyczyny Strony uznają przede wszystkim utratę możliwości dokonywania przez Wolontariusza czynności.

§ 7 

Za wyrządzone szkody Strony odpowiadają na zasadach określonych w Kodeksie cywilnym.

§ 8 

W sprawach nieuregulowanych przepisami ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie lub niniejszym porozumieniem zastosowanie będą miały odpowiednie przepisy Kodeksu cywilnego.

§ 9 

Wszelkie zmiany niniejszego porozumienia będą dokonywane w formie pisemnej pod rygorem nieważności.

§ 10

Spory wynikłe ze stosowania porozumienia będą rozstrzygane przez sąd powszechny.

§ 11

1. Umowę sporządzono w dwóch jednobrzmiących egzemplarzach, po jednym dla każdej ze Stron.

2. Wolontariusz może w każdym czasie domagać się wydania przez Korzystającego pisemnego zaświadczenia o wykonaniu świadczeń przez Wolontariusza. Zaświadczenie to na wniosek Wolontariusza będzie zawierało informację o zakresie wykonywanych świadczeń.

Korzystający Wolontariusz

Wolontariat może być wykonywany tylko na rzecz określonych podmiotów, które mogą wystąpić w roli korzystającego. W ramach wolontariatu można wykonywać świadczenia na rzecz:

organizacji pozarządowych oraz podmiotów prowadzących działalność pożytku publicznego, czyli wymienionych w art. 3 ust. 3 ustawy o działalności pożytku publicznego (m.in. spółdzielnie socjalne, kościelne osoby prawne, kluby sportowe itd.) w zakresie ich działalności statutowej, w szczególności w zakresie działalności pożytku publicznego, z wyłączeniem prowadzonej przez nie działalności gospodarczej,

organów administracji publicznej, z wyłączeniem prowadzonej przez nie działalności gospodarczej,

jednostek organizacyjnych podległych organom administracji publicznej lub nadzorowanych przez te organy, z wyłączeniem prowadzonej przez te jednostki działalności gospodarczej,

podmiotów leczniczych w rozumieniu przepisów o działalności leczniczej w zakresie wykonywanej przez nie działalności leczniczej (art. 42 ust. 1 ustawy o działalności pożytku publicznego).

Przepisy ustawy o działalności pożytku publicznego stosuje się także do wolontariuszy wykonujących na obszarze RP świadczenia na rzecz organizacji międzynarodowych, oczywiście jeśli postanowienia umów międzynarodowych nie stanowią inaczej. Przy czym wolontariuszem może być także członek stowarzyszenia, jeśli wykonuje świadczenia na rzecz stowarzyszenia, którego jest członkiem.

Zdaniem Sądu Najwyższego wolontariat może wystąpić także w związkach zawodowych. Jak czytamy w jednym z wyroków: „Osiąganie przez organizację pożytku publicznego jej głównego celu może być wspomagane przez prowadzenie działalności gospodarczej. Nie można jednak uznać, że udział wolontariusza ogranicza się wyłącznie do zasadniczego (społecznego) wątku działalności organizacji i musi polegać na osobistej pracy z tym związanej (np. prowadzenie zajęć dla organizacji zajmującej się edukacją). Umiejętności wolontariusza mogą być także wykorzystane w formie wytwarzania przez niego dóbr lub usług lub ich zbywaniu, dzięki czemu organizacja uzyska środki finansowe na realizację głównych zadań. [Związek zawodowy] co do zasady, może korzystać z wolontariatu swych członków, także w zakresie prowadzonej przez siebie działalności ubocznej. Stanowisko to wymaga jednak istotnej weryfikacji (…) konkretnego przypadku, może się bowiem zdarzyć, że dochodzi do nadużycia w korzystaniu z pracy wolontariusza” (wyrok SN z 14 grudnia 2009 r., sygn. akt I PK 108/09).

Sąd uznał, że chociaż związki zawodowe nie mogą być uznane za prowadzące działalność pożytku publicznego, nie wyłącza ich to jednak z możliwości korzystania z wolontariatu, jeśli tylko można przypisać im walor organizacji pozarządowej, która zatrudnia wolontariuszy w zakresie działalności statutowej. Wolontariat bowiem dotyczy pracy na rzecz działalności statutowej organizacji, czyli każdej działalności prowadzonej zgodnie ze statutem, nawet jeśli jest to działalność uboczna.

Na korzystającym ciążą określone obowiązki wobec wolontariuszy. Przede wszystkim ma on obowiązek zapewnić świadczenia na zasadach dotyczących pracowników (art. 45 ust. 1 ustawy o działalności pożytku publicznego).

Korzystający ma obowiązek:

1)informować wolontariusza o ryzyku dla zdrowia i bezpieczeństwa związanym z wykonywanymi świadczeniami oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami,

2)zapewnić wolontariuszowi, na dotyczących pracowników zasadach określonych w odrębnych przepisach, bezpieczne i higieniczne warunki wykonywania przez niego świadczeń, w tym (w zależności od rodzaju świadczeń i zagrożeń związanych z ich wykonywaniem) odpowiednie środki ochrony indywidualnej,

3)pokrywać, na dotyczących pracowników zasadach określonych w odrębnych przepisach, koszty podróży służbowych i diet (wolontariusz może, w formie pisemnej pod rygorem nieważności, zwolnić korzystającego w całości lub w części z tych obowiązków).

Korzystający może pokrywać:

na dotyczących pracowników zasadach określonych w odrębnych przepisach także inne niezbędne koszty ponoszone przez wolontariusza, które są związane z wykonywaniem świadczeń na rzecz korzystającego,

koszty szkoleń wolontariuszy w zakresie wykonywanych przez nich świadczeń określonych w porozumieniu.

Wolontariuszowi mogą też przysługiwać świadczenia zdrowotne na zasadach przewidzianych w przepisach o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, czyli z ubezpieczenia zdrowotnego (art. 46 ust. 1 ustawy o działalności pożytku publicznego). Przede wszystkim jednak wolontariuszowi przysługuje zaopatrzenie z tytułu wypadku przy wykonywaniu przez niego świadczeń.

Może się też zdarzyć, że wolontariusz na podstawie porozumienia zostanie delegowany do wykonywania świadczeń na terytorium innego państwa, na obszarze którego trwa konflikt zbrojny, wystąpiła klęska żywiołowa lub katastrofa naturalna. W takim przypadku korzystający ma obowiązek zapewnić wolontariuszowi ubezpieczenie od następstw nieszczęśliwych wypadków oraz ubezpieczenie kosztów leczenia podczas pobytu za granicą, jeśli kosztów tych nie pokrywa się z innego tytułu, w szczególności na podstawie przepisów o koordynacji, w rozumieniu ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Jeśli jednak wolontariusz ma wykonywać świadczenia na terytorium innego państwa w innych warunkach niż wymienione, korzystający może, ale nie musi, zapewnić wspomniane świadczenia zdrowotne.

Dodatkowo korzystający może też zapewnić wolontariuszowi ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej, w zakresie wykonywanych świadczeń.

Świadczenia na rzecz wolontariuszy korzystają ze zwolnienia od podatku dochodowego od osób fizycznych określonego w art. 21 ust. 113 ustawy o PIT. Oznacza to, że organizacja korzystająca nie musi wypełniać obowiązków związanych z odprowadzaniem zaliczek na podatek czy wystawianiem deklaracji lub informacji podatkowych.

W praktyce wolontariusze mogą otrzymywać różnego rodzaju świadczenia, które mogą wywoływać określone skutki w podatku dochodowym.

W praktyce może się też zdarzyć, że wolontariusz wykonuje na rzecz organizacji czynności polegające na dowożeniu własnym samochodem lekarzy i pielęgniarek do podopiecznych. Organizacja dokonuje wolontariuszowi zwrotu kosztów używania samochodu związanych z wykonywaniem tych czynności. Koszty oblicza według tzw. kilometrówki. W tym przypadku świadczenie na rzecz wolontariusza w postaci zwrotu kosztów używania jego samochodu w jazdach lokalnych na rzecz organizacji nie będzie korzystało ze zwolnienia od podatku. Korzystający może pokrywać także inne niezbędne koszty ponoszone przez wolontariusza, które są związane z wykonywaniem świadczeń na rzecz korzystającego (na zasadach określonych w odrębnych przepisach).

Jeśli chodzi o jazdy lokalne, zwolnieniem objęto zwrot kosztów poniesionych przez pracownika z tytułu używania pojazdów stanowiących jego własność, na potrzeby zakładu pracy, w jazdach lokalnych, jeśli obowiązek ponoszenia tych kosztów przez zakład pracy albo możliwość przyznania prawa do zwrotu tych kosztów wynika wprost z przepisów innych ustaw. Zwolnienie to jest limitowane do wysokości miesięcznego ryczałtu pieniężnego albo do wysokości kilometrówki. Jednak warunkiem skorzystania ze zwolnienia jest obowiązek ponoszenia zwrotu tych kosztów przez pracodawcę. Ze wspomnianych wyżej „przepisów innych ustaw” wynika jednak, że zwrot ten należy się obowiązkowo jedynie listonoszom, leśnikom oraz pracownikom socjalnym. Nie dotyczy więc wolontariuszy.

Jeśli organizacja uzyskuje świadczenia od wolontariuszy, równowartość tych świadczeń nie będzie dla niej przychodem. Jak wynika z art. 12 ust. 4 pkt 16 ustawy o CIT, do przychodów nie zalicza się wartości świadczeń wolontariuszy udzielanych na zasadach określonych w przepisach o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie.

Interesującą kwestią są również tzw. banki czasu. W tym przypadku nie mamy do czynienia ze zwolnieniem, lecz z całkowitym wyłączeniem spod opodatkowania.

W tej sytuacji świadczenia otrzymane w ramach banku czasu nie będą podlegały opodatkowaniu.

Opisaną w przykładzie sprawę rozstrzygnął minister finansów, który stwierdził, że trudno uznać, iż osoba korzystająca w danym momencie z usług innej osoby otrzymuje z tego tytułu dochód podlegający opodatkowaniu. Mimo bowiem zasady powszechności opodatkowania nie można twierdzić, że np. pomoc sąsiedzka czy też inna działalność danej osoby fizycznej polegająca na udzielaniu wsparcia czy wzajemnych nieodpłatnych usług podlega opodatkowaniu. Zdaniem ministra finansów: „Tak szeroka interpretacja zasady powszechności opodatkowania mogłaby doprowadzić do wręcz absurdalnej sytuacji, w której otrzymana pomoc, czy to niewielka w postaci przypilnowania dziecka sąsiadów, czy też daleko szersza, polegająca na przykład na usuwaniu skutków klęski żywiołowej, powoduje powstanie obowiązku podatkowego u osoby taką pomoc otrzymującej.

Należy jednakże podkreślić, iż w sytuacji gdy za daną usługę osoba fizyczna otrzymałaby jakiekolwiek wynagrodzenie, w tym o charakterze rzeczowym, to jego wartość stanowiłaby dla tej osoby przychód z tzw. innych źródeł i podlegałaby opodatkowaniu na zasadach ogólnych, tj. według skali podatkowej określonej (…). Nie można jednak wykluczyć, iż w niektórych przypadkach pomoc taka będzie powodowała powstanie obowiązku podatkowego, np. sąsiad świadczący usługi remontowe, prowadzący działalność gospodarczą, nieodpłatnie wyremontuje – w ramach banku czasu – sąsiadowi dom. Dlatego też do każdego stanu faktycznego należy podchodzić indywidualnie” (interpretacja indywidualna ministra finansów z 13 stycznia 2010 r., sygn. DD3/033/151/IMD/09/PK-1199).